Małoletni w sprawie karnej?

Zgodnie z definicją zawartą w art. 49 § 1 Kodeksu postępowania karnego pokrzywdzonym w procesie karnym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Prawa pokrzywdzonego jeżeli jest on małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.

Kim jest małoletni?

W kodeksie karnym nie znajduje się definicja legalna tego pojęcia. Pomimo, że  w wielu miejscach kodeksu karnego znajdziemy odwołanie do małoletniego, to  definicji tego pojęcia należy szukać w prawie cywilnym Zgodnie z art. 10 § 1 i 2 kodeksu cywilnego, za małoletniego należy rozumieć osobę, która nie ukończyła 18 lat.

Co w sytuacji gdy jeden z rodziców jest podejrzanym bądź oskarżonym o popełnienie przestępstwa na szkodę małoletniego dziecka?

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Rodzic małoletniego nie może, działając w charakterze przedstawiciela ustawowego, wykonywać praw tego małoletniego jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w tym także w postępowaniu z oskarżenia prywatnego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców. – Uchwała SN(7) z 30.09.2010 r., I KZP 10/10, OSNKW 2010, nr 10, poz. 84. Powyższy pogląd wielokrotnie cytowany był w innych orzeczeniach sądów powszechnych.

Konkludując w sytuacji gdy oboje z rodziców są podejrzanymi bądź oskarżonymi o popełnienie przestępstwa na szkodę małoletniego dziecka nie mogą oni reprezentować interesów małoletniego dziecka jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, tak i w sytuacji gdy jedno z rodziców jest podejrzanym bądź oskarżonym o popełnienie przestępstwa na szkodę małoletniego dziecka to drugi rodzic nie może chronić jego interesów.

Jeżeli więc w postępowaniu karnym występuje małoletni pokrzywdzony, sąd rodzinny na wniosek prokuratury zobowiązany jest do ustanowienia kuratora dla zabezpieczenia praw dziecka w toczącym się postępowaniu karnym.

Kurator dziecka, małoletniego pokrzywdzonego w sprawie karnej

Kurator w postępowaniu karnym ma prawa strony, zatem przysługują mu  wszelkie prawa które przysługiwałyby rodzicowi bądź opiekunowi dziecka. Między innymi kurator może brać udział w rozprawach; przesłuchaniach; badaniach, składać wnioski dowodowe a także wnosić środki zaskarżenia.  

Uprawnienia kuratora nie mają jednak charakteru nieograniczonego, gdyż  jeżeli chce on podjąć czynności we wszystkich ważniejszych sprawach które dotyczą osoby lub majątku małoletniego to musi on uzyskać na nie pozwolenie sądu opiekuńczego. Warto podkreślić, że kurator zobowiązany jest do działania na korzyść pokrzywdzonego, tak aby jego interesy były chronione w sposób rzetelny i właściwy.  

Ponadto w niektórych postępowaniach karnych, gdy ofiarą przestępstwa jest małoletni pokrzywdzony jego prawa mogą być reprezentowane przez kuratora. Do  takich postępowań można zaliczyć sytuacje gdy podejrzanym lub oskarżonym o  popełnienie przestępstwa na szkodę małoletniego jest jedno bądź oboje z rodziców. W takiej sytuacji trudno uznać, że taki rodzic bądź opiekun będzie należycie chronił interes pokrzywdzonego dziecka. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wprost wskazuje, że  Dla dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, którego żadne z rodziców nie może reprezentować, sąd opiekuńczy ustanawia kuratora reprezentującego dziecko – art. 99 § 1 k.r.o. Warto podkreślić, że kuratorem reprezentującym dziecko może być także ustanowiony adwokat lub radca prawny, który wykazuje szczególną znajomość spraw dotyczących dziecka, tego samego rodzaju lub rodzajowo odpowiadających sprawie, w której wymagana jest reprezentacja dziecka lub ukończył szkolenie dotyczące zasad reprezentacji dziecka, praw lub potrzeb dziecka.

Status ojczyma/macochy/konkubenta/konkubiny w procesie karnym. Czy dla małoletniego pokrzywdzonego są to osoby najbliższe?

Zgodnie z art. 115 § 11 Kodeksu Karnego (dalej k.k.) osobą najbliższą jest małżonek, wstępny (np. matka, ojciec, babka, dziadek), zstępny (np. dziecko, wnuczek, prawnuczek), rodzeństwo (brat, siostra; także przyrodni), powinowaty w tej samej linii lub stopniu (w linii prostej – wstępny, zstępny; w linii bocznej – rodzeństwo), osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a  także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (osoby pozostające ze sobą w trwałym związku nieformalnym, między którymi musi zachodzić więź fizyczna, gospodarcza i uczuciowa).

Sąd Najwyższy w wyroku z dn. 18 marca 2015 r. wyraził pogląd zgodnie z którym Osobą najbliższą jest powinowaty, a za takiego uznaje się pasierba w stosunku do macochy. Analogicznie należy stwierdzić, że osobą najbliższą jest ojczym w stosunku do pasierba. Powyżej przywołana definicja ustawowa „osoby najbliższej” prowadzi do wniosku, że osobą najbliższą są także osoby żyjące w stosunkach nieformalnych, zatem jest nim konkubina i konkubent.

W świetle powyższego jeżeli sprawcą przestępstwa na szkodę małoletniego była jego macocha albo ojczym to są to dla niego osoby najbliższe. Podobna sytuacja występuje, jeżeli sprawcą była konkubina bądź konkubent.

Czy jest możliwe dochodzenie przez osoby najbliższe zadośćuczynienia za krzywdę przy skazaniu sprawcy za przestępstwo spowodowania śmierci?

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem osoby najbliższe mogą dochodzić od oskarżonego w trybie art. 46 § 1 k.k. obowiązku naprawienia szkody w formie zadośćuczynienia za ich krzywdę przy skazaniu za przestępstwo spowodowania śmierci. Nadal jednak nie są oni pokrzywdzonymi w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k., ale mogą wstąpić do procesu, wykonując prawa zmarłego pokrzywdzonego (art. 52 § 1 k.p.k.). Mogą tym samym wystąpić z wnioskiem o zobowiązanie skazanego do zadośćuczynienia ich krzywdzie (art. 446 § 4 k.c.), a nadto o naprawienie przez niego szkody w zakresie określonym w art. 446 § 1 i 3 k.c. – Wyrok SA we Wrocławiu z 30.09.2015 r., II AKa 232/15, LEX nr 1950399.

Niniejszy wpis nie stanowi porady prawnej, każda sprawa karna powinna być analizowana indywidualnie.