Po jakim czasie sprawa karna ulega przedawnieniu?

Ściganie każdego czynu, który stanowi przestępstwo, przestępstwo skarbowe, wykroczenie czy wykroczenie skarbowe, możliwe jest przez określony czas, a po jego upływie – jeżeli w sprawie nie wydano prawomocnego wyroku – dalsze ściganie nie jest możliwe. Czas ten, w jakim możliwe jest prowadzenie postępowania karnego (czy postępowania w sprawie o wykroczenie), zwany jest okresem przedawnienia.

Czy sprawa karna w sądzie może się przedawnić?

Sprawa karna w sądzie może się przedawnić.

Z jednej strony, chodzi o to, że prowadzenie postępowania o dany czyn sprzed wielu lat jest pozbawione sensu (sprawca często przez ten czas żył zgodnie z prawem i karanie go za czyn popełniony czasami kilkadziesiąt lat wcześniej jest bez sensu), z drugiej strony upływ czasu skutecznie ogranicza możliwości obrony przeciwko takiemu oskarżeniu – nietrudno przecież wyobrazić sobie sytuację, w której oskarżony chce powołać świadka na okoliczność swojego alibi, który to świadek – po upływie wielu lat – może nie pamiętać tego konkretnego zdarzenia albo nawet nie żyć. To właśnie przedawnienie karalności chroni osobę, która jest oskarżana o popełnienie danego czynu wiele lat po jego popełnieniu przed niesłusznym skazaniem – pomyłką sądową, która może wystąpić, jeżeli oskarżony nie będzie w stanie przeprowadzić dowodu swojej niewinności (mimo że formalnie nie ma on przecież takiego obowiązku).

Generalna zasada jest taka, że im czyn jest surowiej karany, tym dłuższy okres przedawnienia jego karalności, przy czym w ostatnim okresie wydłużono okresy przedawnienia dotyczące wszystkich czynów zabronionych. Są także niektóre czyny, których ściganie nie przedawnia się nigdy, ale chodzi to z jednej strony o zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości czy przestępstwa wojenne, z drugiej o konkretne przestępstwa popełnione przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych.

Przechodząc od przestępstw, których karalność nie przedawnia się nigdy, kolejnym punktem są przestępstwa, dla których ustawodawca przewidział najdłuższy, 30-letni okres przedawnienia – takie przedawnienie przewidziane jest dla zbrodni zabójstwa. Co ciekawe, skoro tak, to zabójstwo w afekcie, które nie jest zbrodnią (zagrożone karą od roku do 10 lat pozbawienia wolności), przedawniać będzie się nie po 30 latach, ale po 15.

20-letni okres przedawnienia karalności przewiduje prawo dla wszystkich innych niż zabójstwo zbrodni (przestępstwa zagrożone karą od 3 lat pozbawienia wolności i karami surowszymi), 15 lat to okres przedawnienia dla występków (przestępstwa niebędące zbrodniami), za które można orzec 5 lat pozbawienia wolności (i więcej), 10-letni okres przedawnienia karalności wyłącza zaś możliwość ścigania sprawcy występku, który zagrożony jest karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata, ale nie przekraczającą lat 5., pozostałe występki – czyli np. czyny zagrożone wyłącznie grzywną i karą ograniczenia wolności – przedawniają się po 5 latach od ich popełnienia. Wszystkie te okresy przedawnienia karalności dotyczą wyłącznie przestępstw ściganych z urzędu (a więc takich, które prokurator czy Policja mają obowiązek ścigać).

Co jednak istotne, jeżeli w sprawie przestępstwa wszczęte zostanie postępowanie karne (w praktyce, rzecz jasna, chodzi o wszczęcie postępowania przygotowawczego – śledztwa albo dochodzenia), do okres przedawnienia karalności podlega wydłużeniu o 10 lat. W sprawie o zabójstwo zatem wystarczy wszczęcie śledztwa 29 lat po śmierci ofiary, żeby przedawnienie karalności wynosiło nie 30, a 40 lat.

Jeżeli chodzi o przestępstwa z oskarżenia prywatnego (m.in. znieważenie, zniesławienie), takie przestępstwa przedawniają się już z upływem roku od czasu, w którym pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy, ale nie dłużej niż 3 lata od daty popełnienia czynu. Jeżeli zatem 1 kwietnia 2023 r. ktoś nas zniesławi, a o tym, kto nas pomówił, dowiemy się 1 czerwca 2023 r., przedawnienie karalności upłynie 1 czerwca 2024 r.

I tu jednak ustawodawca przewidział wydłużenie okresu przedawnienia, choć już nie tak istotne jak przy przestępstwach ściganych z urzędu. Wszczęcie postępowania w sprawie o przestępstwo prywatnoskargowe wydłuża okres przedawnienia karalności o 5 lat.

Jeżeli chodzi o przestępstwa skarbowe, najdłuższy okres przedawnienia karalności to 10 lat – dla przestępstw skarbowych, za które można orzec karę surowszą, niż 3 lata pozbawienia wolności. W pozostałych przypadkach, okres przedawnienia karalności przestępstwa skarbowego wynosi 5 lat. Wszczęcie postępowania karnoskarbowego przedłuża okres przedawnienia karalności o kolejne 10 lat dla czynów, dla których przedawnienie wynosi 10 lat, albo o 5 lat – dla czynów, których karalność przedawnia się z upływem 5 lat. Dodatkowo jednak, jeżeli przestępstwo skarbowe polegać miało na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie należności publicznoprawnej, przedawnienie karalności następuje także w sytuacji, gdy nastąpiło przedawnienie samej należności (np. niezapłaconego podatku), przy czym okres ten liczy się od końca roku kalendarzowego, w którym dokonano uszczuplenia lub narażono na uszczuplenie należności publicznoprawnej. Ogólny termin przedawnienia zobowiązania podatkowego, zgodnie z Ordynacją podatkową, wynosi 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym upłynął termin płatności podatku. Zatem jeżeli sprawca popełnił przestępstwo skarbowe, w którym naraził Skarb Państwa na uszczuplenie podatku 31 marca 2023 r., niezależnie od tego, jak surowo karane jest takie przestępstwo, jego karalność przedawni się 1 stycznia 2029 r.

Wykroczenia i wykroczenia skarbowe przedawniają się na takich samych zasadach – podstawowym okresem przedawnienia karalności jest rok (1) od daty popełnienia wykroczenia czy wykroczenia skarbowego, okres ten ulega 2-letniemu przedłużeniu, jeżeli w tym czasie wszczęte zostanie postępowanie.

Wydłużenie okresu przedawnienia karalności

Niezależnie od tych ogólnych zasad, pamiętać należy, że w stanie epidemii czy stanie zagrożenia epidemicznego oraz 6 miesięcy po ich odwołaniu, bieg przedawnienia karalności przestępstw i przestępstw skarbowych nie biegnie. Sąd Najwyższy w uchwale I KZP 9/22 przesądził, że wstrzymanie biegu przedawnienia karalności dotyczy wszystkich przestępstw, a więc zarówno tych popełnionych przed wprowadzeniem stanu epidemii (czy zagrożenia epidemicznego), czy – tym bardziej – popełnionych przed wejściem w życie przepisu, pozwalającego na wstrzymanie bieg przedawnienia karalności.

Wskazać też należy, że okres przedawnienia zawsze może być wydłużony ustawą – na ten temat wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny w wyroku P 32/06, gdzie wskazał, że oczekiwanie przez sprawcę, że karalność popełnionego przez niego przestępstwa ustanie, nie zasługuje na ochronę konstytucyjną w taki sposób, by wydłużenie okresu przedawnienia było niemożliwe – mimo że następuje często tuż przed upływem tego okresu.

Przedawnienie karalności jako podstawa do umorzenia postępowania

Upływ okresu przedawnienia karalności stanowi negatywną przesłankę procesową (negatywne przesłanki procesowe wyłączają możliwość prowadzenia postępowania), a  orzekanie przez sąd w sprawie, po upływie okresu przedawnienia karalności, obciąża takie orzeczenie wadą z kategorii bezwzględnych podstaw odwoławczych.

Co ciekawe, upływ okresu przedawnienia karalności nie musi wykluczać możliwości wydania przez sąd wyroku uniewinniającego – ujmując rzecz w dużym skrócie, to  jeżeli w momencie upływu okresu przedawnienia karalności, sąd ma już zgromadzone wszelkie dowody i nie musi już dalej prowadzić postępowania, to stwierdzając, że czynu nie popełniono (udowodniona niewinność, np. alibi) brak danych, że popełniono przestępstwo (brak wiarygodnych dowodów) albo że czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa (udowodnione zachowanie sprawcy nie jest przestępstwem w ogóle albo w danych warunkach), sąd zobowiązany jest wydać wyrok uniewinniający, a nie postanowienie o umorzeniu postępowania.

Niniejszy wpis nie stanowi porady prawnej, każda sprawa karna powinna być analizowana indywidualnie.